HERETIKËT / Besimtarë rebelë

Cilët ishin, çfarë kërkonin dhe si luftoheshin heretikët, “disidentët” e Mesjetës që Kisha i shtypi me kryqëzatat dhe inkuizitorët

Nëse mosmarrëveshjet e para doktrinale përballoheshin nga Shën Pali, nga Baballarët e Kishës dhe nga këshillat – duke filluar nga ai i Nikeas i vitit 325 – të ngritur për të zgjidhur problemet doktrinalë, ato të mëvonshmet ishin më të artikuluara. Ndërkohë që formohej ortodoksia, dhe pasi krishtërimi u bë fe shtetërore (në shekullin IV) u bë e domosdoshme t’u jepej përgjigje dilemave të krijuara prej hierarkive që po lindnin. Kleri kishte të drejtë të ekzistonte? Nëse po, duhej të ishte i pasur apo i varfër? E Mira (Zoti) dhe e Keqja (Satanai) janë entitete të dallueshëm? Njeriu shpëtohet me besimin apo përmes veprave? Përgjigja (e vërteta e Tertulianit) mund të ishte vetëm një. Po kush e vendoste?

Si i luftonin

“Lërini egjrat dhe grurin të rriten bashkë deri në korrje; dhe në kohën e të korrave, do u them korrësve: Merrni në fillim egjrën, dhe lidheni në tufa për t’i djegur; por grurin, grumbullojeni në hambarin tim”. Kjo parabolë është ndër më të njohurat, dhe domethënien e saj e shpjegon vetë Jezu Krishti në Ungjillin sipas Mateut: koha e të korrave përfaqëson fundin e botës dhe korrësit janë ëngjëjt. Por Kisha e Dyqindës, në alarm prej suksesit në rritje të lëvizjeve heretike, nuk kishte kohë që të priste emisarët e shumëpritur të Zotit. Për të mos rrezikuar çuarjen dëm të farës së mirë, “egjra” digjej menjëherë.

Institucioni i gjyqeve eklesiastikë të Inkuizicionit të Shenjtë që, me bashkëpunimin e autoriteteve civilë, çoi drejt turrës së druve mijëra heretikë, është një prej kapitujve më të diskutuar të historisë së Kishës. E megjithatë në optikën e kohës ishte e pranuar, aq sa askush nuk guxonte të vinte në diskutim autoritetin dhe të drejtën e saj. Madje edhe Tommaso d’Aquino, domenikani i konsideruar një prej teologëve më të mëdhenj, thoshte në “Summa Theologiae” e tij se “është shumë më e rëndë të korruptosh Kishën se sa të falsifikosh paranë. Të dënuarit për herezi me të drejtë duhet të dënohen me vdekje”.

Speciale

Po ta shohësh mirë, gjykata e re e besimit e deleguar nga Papa për të hetuar dhe ndëshkuar ata që mbështesnin teori që binin ndesh me ortodoksinë katolike përfaqësonte një progres. Me të lihej një herë e mirë mënjanë praktika e lashtë juridike me origjinë gjermanike sipas të cilës i akuzuari duhej të kalonte një provë rezistence ndaj dhimbjes apo një duel. Nëse do të ishte i pafajshëm, mendohej, Zoti do ta ndihmonte, duke e bërë të fitonte apo duke i shmangur vdekjen.

Inkuizicioni, përballë këtyre “gjykimeve të Zotit” ishte diçka serioze. Mbi të gjitha detyronte të rregjistrohej dhe dokumentohej i gjithë procesi. Por mbi të gjitha fuste një risi që do të bënte histori: “procedura e zyrës”. “E drejta romake parashikonte vetëm procesin akuzues: barra e provës i binte akuzuesit”, sqaron Lorenzo Paolini, docent i historisë mesjetare në Universitetin e Bolonjës. “Ndërsa me Inkuizicionin ishte gjykatësi që mblidhte provat e fajit, duke kryer hetime të fshehtë”.

Paralelizmi me gjyqet modernë, fatmirësisht, mbaron këtu. Për të nisur hetimet mjaftonte “fama”, domethënë vetëm një dyshim i thjeshtë, koncepti i krimit ngatërrohej me atë të mëkatit, dhe më tej, inkuizitori, për të arritur në provën përfundimtare (rrëfimin) mund të përdorte torturën.

Gjykatësit

Për të gjykuar në fushën e herezive, Kisha donte njerëz të besimit. Në fillim përdori peshkopët, duke i detyruar një apo dy herë në vit, që të kryenin inspektime në dioqezat ku dyshohej se fshiheshin heretikët. Por peshkopët ishin shpesh herë bij kadetë të familjeve të mëdha fisnike: shumë kompromise me pushtetine feudalëve, ishin pak të kontrollueshme nga Roma. Ndërkohë që papati, që sapo ishte ndarë nga Kisha e Lindjes, kishte nevojën të centralizonte dhe forconte pushtetin e tij. Kështu, me Excommunicamus, i privoi nga autoriteti peshkopët. Dhe investoi në këtë detyrë delikate njerëz tek të cilët kish besim, jofleksibël dhe të pakorruptueshëm: fretërit e urdhërave të lutjeve.

Policia dhe propaganda

Fretërit predikues dhe fretërit e vegjël u shpërndanë nëpër territor: domenikanët në rajonet e veriut dhe në Francë, franceskanët në Italinë qendrore. Ata ishin një milici e përsosur, që ushtronte si funksionin e propagandës, ashtu edhe atë të policisë.

Urdhëri i krijuar prej pak kohësh nga nga spanjolli Domenico di Guzman ishte i fortë mbi të gjitha në planin teorik: shumë të hekurt në teologji, domenikanët kishin një dimension europian dhe qytetar. Ishin ata që vendosën rregullat e Inkuizicionit, siç deduktohet për shembull nga “Practica inquisitionis hereticare pravitatis” të Bernardo Gui, një lloj manuali për inkuizitorin e përsosur.

“Franceskanët u bënë në fakt promotorë të një predikimi më agresiv e të apasionuar, i shenjuar nga devocioni për Krishtin në vuajtje dhe agoni, dhe qoftë edhe për këtë arsye shumë antihebraik (hebrenjtë ishin të konsideruar atëherë përgjegjës për pasionin e Krishtit): ishin ata autorët kryesorë të dënimeve të “marranëve”, domethënë hebrenjve të konvertuar, në Inkuizicionin spanjoll”, shpjegon Adriano Prosperi, historian. Dhe, të paktën duke gjykuar nga dokumentat që kanë mbërritur deri sot, askush nuk shfaqte kontradiktë mes përulësisë dhe varfësisë së Shën Francescos dhe detyrës së inkuizitorit, që kërkonte konvertimin me forcë: bindja ndaj Papës vinte para gjithçkaje. Jo vetëm. “Ad extirpanda e vitit 1252 vendoste që mallrat e konfiskuar heretikëve duhej të ndaheshin në tre pjesë: një e treta autoriteteve civile, një e treta zyrës së Inkuizicionit dhe një e treta inkuizitorëve”, shpjegon Paolini. Në shumë raste, mallrat e heretikëve shkonin për të mbushur xhepat e ndjekësve të Poverellos së Assisit.

Legjendë e zezë

Por inkuizitorët ishin vërtetë kaq të tmerrshëm siç i kanë përshkruar në shekujt e mëvonshëm? Po dhe jo. Torturat ekzistonin vërtetë, ashtu si dhe dënimi në turrën e druve. Dhe metodat e përdorura për të “kapur” fajtorët të kujtojnë gjyqet specialë të totalitarizmave modernë. “Thënë kjo, duhet pranuar se një pjesë e mirë e imazhit sadist që na është përcjellë buron nga e ashtuquajtura legjendë e zezë, e ushqyer në vitet 700 nga polemika iluministe kundër Kishës dhe monarkisë spanjolle (inkuizicioni spanjoll si makinë e shenjtë në shërbim të mbretit) dhe mbi të gjitha në vitet 800 nga Romanticizmi, që fantazoi jo pak mbi torturat”, shpjegon Prosperi. “Në të vërtetë gjyqet kryheshin sipas rregullave preçize. Objektivi nuk ishte aq shumë dënimi, se sa pendimi i të gjykuarit. Pasi provohej herezia, i dënuari ishte i detyruar të hiqte dorë me betim prej saj, domethënë të mohonte bindjet e tij”.

Inkuizitori ndihej pra i kënaqur kur heretiku arrinte deri aty sa të deklaronte “Credo quod credit Sancta Madre Chiesa” duke ripërqafuar ortodoksinë katolike. Dhe kështu përfundonte pjesa më e madhe e proçeseve.

Në atë pikë, nëse i gjykuari ishte një fytyrë e re, ai merrte një dënim më të vogël: mesha të përditshme, agjërime të përjavshëm, pelegrinazhe, detyrimi që të mbante një veshje ngjyrë të verdhë (ngjyrë simbol i fajit) me dy kryqe të kuq, një në prehër dhe një në shpinë – që e identifikonte si heretik i penduar. Nëse ishte përsëritës apo refuzonte të hiqte dorë, mbetej vetëm turra e druve.

Feja justifikon mjetet

Crrënjosja e egjrës ishte një nevojë kaq e madhe saqë me kalimin e kohës Kisha autorizoi sisteme gjithnjë e më brutalë. Me një operacion shumë të aftë kulturor, Inkuizicioni u propozua si “vepër e mëshirës” e destinuar për shëndetin e shpirtit, ndërkohë që heretikët akuzoheshin se ishin “ministra të djallit”: marrëdhënia e drejtpërdrejtë me demonin justifikonte , në sytë e popullit, dhunën. Torturat (në të vërtetë ishin masa normale në të gjithë gjyqet e mesjetës, edhe laikë) kryheshin ndaj çdo të dyshuari, por edhe ndaj dëshmitarëve që heshtnin. Limiti i vetëm: nuk duhej derdhur gjak. Një rregull i kodifikuar: rrëfimi ishte i vlefshëm vetëm nëse konfirmohej “spontanisht dhe pa dhunë”. Xhelati torturues duhej të ishte laik.

Predikimi

Edhe leximi i verdiktit ndiqte një ritual preciz. Sermo generalis, sentenca e inkuizitorit, shpallej në një ceremoni zyrtare, në prani të autriteteve civilë dhe fetarë, për të paraqitur simbolikisht rikthimin e ekuilibrit social përmes një akti publik besimi (autodafe – nga gjuha portugeze auto da fe “akt besimi” – në Portugali dhe në Spanjë ishte një spektakël madhështor). Gjatë predikimit lexoheshin fajet dhe sentencat. Më pas vinte betimi për heqje dorë nga herezia dhe betimi për bindje ndaj Kishës dhe inkuizitorëve nga ana e të penduarve. Nëse nuk kishte nënshtrim, inkuizitori lexonte formulën “relinquimus seculari brachio”, domethënë “e lëmë në krahët e laicizmit”: duke qenë se në fakt kleri nuk mund të njollosej me gjak, “detyra e pistë” i lihej pushtetit civil, deleguar nga Zoti (me shumë bekim eklesiastik) por në fakt i detyruar që “të digjte egjrën”. Turra e druve ishte një rit i vërtetë purifikimi. “Përhapte frikën përmes spektakolarizimit të dënimit, por ishte edhe një rit i eleminimit të së keqes, të çrrënjosjes së infektimit, të spastrimit kolektiv, sa fizik aq edhe shpirtëror”, shpjegon Nathan Vachtel, tek “Logjika e turrave”. Nuk duhej të mbetej asnjë gjurmë e fajtorëve, edhe pse eshtrat e mundshme mund të shndërroheshin në relike, që atëherë ishin jo pak në modë.

Nipërit

Po sot? “Inkuizicioni roman ka ndërruar emër në Kongregacioni i doktrinës së fesë, por pjesërisht e ka ruajtur kulturën”, vëren Prosperi. “Atë të një Ministrie të të vërtetës që gjykon anëtarët e vet me hetime të fshehtë, si në rastin e priftërinjve pedofilë, që shfaq një farë armiqësie ndaj kërkimit shkencor, siç ndodhi në debatin për qelizat staminale, dhe që do të donte të impononte, përmes ndikimit të vet kulturor, pozicionet e vet etikë dhe moralë edhe tek ata që nuk janë katolikë”. (Storica)/Bota.al